Nguyên nhân cuộc chạy đua lãi suất giữa các ngân hàng thương mại Việt Nam

Ngay sau khi NHNN hủy bỏ trần lãi suất huy động 12%/năm và thay bằng trần lãi suất cho vay 18%/năm (150% của lãi suất cơ bản vừa được nâng lên 12%/năm), tất cảcác NHTM, kể cả các NHTM quốc doanh, đều đồng loạt tăng lãi suất huy động. Chỉ sau vài ngày chạy đua, lãi suất huy động của các NHTM (lên đến 15%-16%/năm) đã cao hơn khá nhiều so với lãi suất tái cấp vốn của NHNN (13%/năm) và lãi suất tái chiết khấu (11%/năm) mà NHNN cũng vừa nâng lên. Các NHTM phải tăng lãi suất huy động cao như vậy vì toàn bộ hệ thống ngân hàng đang gặp khó khăn về thanh khoản do chính sách thắt chặt tiền tệ của NHNN và đang phải vay mượn lẫn nhau trên thị trường liên ngân hàng với lãi suất rất cao (có lúc vượt quá 20%/năm). Lẽ ra lãi suất trên thị trường liên ngân hàng cho mục tiêu quản lý thanh khoản phải dao động trong khoảng 11% đến 13%/năm, nghĩa là nằm giữa lãi suất tái chiết khấu và lãi suất tái cấp vốn. Đây là điều mà NHNN mong muốn và cũng là qui luật thông thường trong hệ thống ngân hàng các nước, mà một ví dụ cụ thể là hệ thống ngânhàng của Mỹ.

Hệ thống ngân hàng Mỹ

Các NHTM của Mỹ, giống như các nước sử dụng hệ thống ngân hàng với dự trữ một phần (fractional reserve system), bị buộc phải giữ một lượng tiền mặt nhất định tạiCục Dự trữ Liên bang (tức là ngân hàng trung ương của Mỹ thường được gọi tắt là FED). Lượng tiền này, gọi là Fed funds, trên tổng số tiền gửi không kỳ hạn, ít nhất phải bằng tỷ lệ dự trữ bắt buộc mà FED đặt ra (hiện tại là 10%). Vì số tiền dự trữ bắt buộc này (Fed funds) không được trả lãi suất nên các NHTM Mỹ luôn giữ ở mức sát với tỷ lệ dự trữ bắt buộc. Khi một NHTM có nguy cơ không đảm bảo được tỷ lệ dự trữ bắt buộc thì ngân hàng đó phải vay trên thị trường liên ngân hàng lượng Fed funds còn thừa của các ngân hàng khác. Lãi suất cho vay Fed funds được FED ấn định và gọi là Fed funds rate.

Nếu vì lý do nào đó mà cung Fed funds trên thị trường này không đủ cầu và lãi suất liên ngân hàng cho Fed funds có nguy cơ vượt Fed funds rate thì FED (tại New York) sẽ can thiệp ngay lập tức qua hoạt động thị trường mở (OMO) mua lại trái phiếu chính phủ Mỹ để bơm thêm Fed funds vào hệ thống ngân hàng. Vì FED mua lại trái phiếu chính phủ với lãi suất tái chiết khấu đúng bằng Fed fund rate được công bố trước đó nên không NHTM nào lại đi vay liên ngân hàng với lãi suất cao hơn Fed funds rate để đảm bảo tỷ lệ dự trữ bắt buộc cả. Bởi vậy Fed funds rate sẽ là lãi suất trần trên thị trường liên ngân hàng nếu các NHTM tham gia vào thị trường này chỉ để đảm bảo tỷ lệ dự trữ bắt buộc.

Bên cạnh nhu cầu đảm bảo lượng Fed funds tối thiểu, các NHTM còn có nhu cầu quản lý thanh khoản của mình, tức là đảm bảo khả năng thanh toán các khoản nợ đến hạn trong đó bao gồm nhu cầu rút tiền của những người gửi tiền không thời hạn. Khi các NHTM Mỹ có nguy cơ thiếu thanh khoản, họ có thể vay tiền từ hai nguồn: cửa sổ chiết khấu của FED (discount window) hoặc trên thị trường liên ngân hàng. Về cơ bản, FED ấn định lãi suất cho vay tại các discount window gọi là lãi suất chiết khấu (discount rate) thông thường cao hơn Fed funds rate khoảng 0.5% đến 1% (tuy nhiên hiện tại chỉ cao hơn 0.25% vì hệ thống tài chính Mỹ đang trong giai đoạn khủng hoảng nên FED muốn khuyến khích các NHTM vay tiền từ discount window). Đây chính là chức năng “người cho vay cuối cùng” (lender of last resort – LOLS) của một ngân hàng trung ương.

Nếu vay trên thị trường liên ngân hàng, lãi suất sẽ do hai bên thỏa thuận và lãi suất trung bình trên thị trường này hàng ngày sẽ được 16 NHTM lớn nhất Mỹ báo cáo cho BBA (British Bankers Association) để tổ chức này tính lãi suất liên ngânhàng trung bình cho ngày hôm đó rồi công bố trên thị trường tài chính với cái tên LIBOR (đầy đủ hơn là USD Libor fixing). Về mặt lý thuyết, LIBOR cho thị trường liên ngân hàng của Mỹ sẽ phải thấp hơn discount rate của FED vì nếu cao hơn thì cácNHTM sẽ quay về vay tiền của FED từ discount window. Trên thực tế các NHTM thường tránh không vay từ discount window vì họ không muốn bị mang tiếng là tình hình thanh khoản và mức độ rủi ro tín dụng (credit risk) quá xấu đến mức không vayđược trên thị trường liên ngân hàng nữa mà buộc phải quay về “người cho vaycuối cùng” cầu cứu. Bởi vậy trong những giai đoạn khủng hoảng tài chính đôi khi LIBOR cao hơn discount rate, nhưng nhìn chung lãi suất này thường thấp hơn discount rate và có thể coi discount rate là lãi suất trần của LIBOR trên thị trường liên ngân hàng.

Ngược lại LIBOR thường cao hơn Fed funds rate khoảng 0.1% (tuy cũng có lúc tăng lên đến 0.7%) vì các NHTM khi cho vay lẫn nhau trên thị trường liên ngân hàng luôn tính đến rủi ro tín dụng khi đối tác của mình không trả được nợ (credit risk). Chính cái khoảng chênh lệch 0.1% giữa LIBOR và Fed funds rate là credit risk mà các NHTM cộng thêm vào khi cho các NHTM khác vay liên ngân hàng để quản lý rủi ro thanh khoản. Sở dĩ khi cho vay Fed funds (sẽ được giữ trên tài khoản tại FED) các NHTM không tính đến credit risk (hay credit risk bằng không) vì đối tác không được rút Fed funds về cho các mục đích thanh khoản nên kể cả khi đối tác phá sản số tiền cho vay dưới dạng Fed funds cũng không bị mất. Điều đó có nghĩa là Fed funds rate là lãi suất sàn cho LIBOR trên thị trường liên ngân hàng.

Tóm lại, trong hệ thống ngân hàng của Mỹ, lãi suất liên ngân hàng LIBOR mà các NHTM vay để quản lý thanh khoản thường dao động trong khoảng giữa Fed funds rate và discount rate là hai công cụ chính sách mà FED quản lý được trực tiếp. Vì gần như tất cả các loại lãi suất thương mại khác đều lấy LIBOR làm chuẩn nên khi FED thay đổi Fed funds rate và discount rate thì về bản chất FED đã làm thay đổi lãi suất thương mại trên toàn bộ thị trường vốn của Mỹ. Tức là FED thực thi các chính sách tiền tệ của mình thông qua việc điều hành hai lãi suất cơ bản nói trên hoàn toàn qua cơ chế thị trường.

Một điểm rất quan trọng cần lưu ý là để hệ thống này hoạt động trơn chu, FED phải cam kết bảo vệ Fed funds rate và discount rate thông qua OMO và discount window bất kỳ khi nào lãi suất cho Fed funds hoặc LIBOR có xu hướng phá vỡ trần trên thị trường liên ngân hàng. Điều này tương đương với việc FED cam kết thực hiện chức năng LOLR cho các NHTM trong mọi trường hợp. Không chỉ trong những lúc các NHTM lâm vào tình trạng khủng hoảng thanh khoản mà ngay cả khi hệ thống ngân hàng đang hoạt động bình thường FED vẫn phải thực hiện chức năng LOLR cung cấp Fed funds và thanh khoản cho những NHTM nào có nhu cầu. Tuy nhiên cơ chế này cần một điều kiện nữa là các NHTM phải nắm giữ một lượng trái phiếu chính phủ đủ lớn để tham gia vào OMO hoặc vay tiền mặt từ discount window.

Trong giai đoạn đỉnh điểm của cuộc khủng hoảng cho vay bất động sản dưới chuẩn (subprime mortgage) vào những tháng cuối năm 2007 và đầu năm 2008, nhiều NHTM gặp khó khăn về thanh khoản và bắt đầu cạn kiệt trái phiếu chính phủ. Đồng thời credit risk trên thị trường tăng cao dẫn đến nguy cơ LIBOR vượt ra ngoài giới hạn thông thường, Đối phó với tình trạng này, FED đã tung ra hai công cụ điều hành tiền tệ hoàn toàn mới là TAF (Term Auction Facility) và TSLF (Term Securities Lending Facility), về bản chất là cho phép các NHTM và một số tổ chức tài chính lớn (primary dealers) được phép dùng các loại trái phiếu thương mại để vay tiền mặt hoặc trao đổi (swap) trái phiếu thương mại lấy trái phiếu chính phủ từ FED. Mục tiêu cuối cùng của việc đưa ra hai công cụ tiền tệ mới này là để ổn định tính thanh khoản trong hệ thống tài chính và bảo vệ Fed fund rate và discount rate trên thị trường liên ngân hàng khi hệ thống bị khủng hoảng. Cho đến thời điểm này, TAF và TSLF đã có những thành công nhất định trong việc ổn định thị trường nên FED dự tính sẽ giữ hai công cụ mới này lâu dài chứ không phải chỉ hạn chế trong khoảng 600 tỷ USD ban đầu.

Tình hình Việt nam

Vậy tại sao trong hệ thống ngân hàng của Việt nam tuy cũng có lãi suất tái cấp vốn (tương đương với discount rate của FED) và lãi suất tái chiết khấu (tương đương với Fed funds rate) nhưng lãi suất liên ngân hàng vẫn cao hơn cả hai lãi suất này trong giai đoạn các NHTM thiếu thanh khoản như hiện nay? Có phải NHNN chưa làm tròn chức năng “người cho vay cuối cùng” (lender of last resort – LOLS) của mình đối với các NHTM hay hệ thống các NHTM Việt nam không có đủ lượng trái phiếu chính phủ cần thiết? Với lý do thứ hai, có thể một số ngân hàng nhỏ của Việt nam đã không dự trữ đủ lượng trái phiếu chính phủ, nhưng xét về tổng thể hệ thống ngân hàng thì điều này khó có thể xảy ra. Mà nếu đây là lý do chính thì NHNN hoàn toàn có thể triển khai những công cụ mới như TAF và TSLF.

Vậy nguyên nhân chỉ có thể là NHNN đã không thực hiện tốt chức năng LOLR như FED. Trong phát biểu gần đây nhất (ngày 20/05) Thống đốc Nguyễn Văn Giàu cho biết NHNN đang theo dõi tình hình thanh khoản của các NHTM rất chặt chẽ và sẵn sàng bơm tiền ra nếu có dấu hiệu bất ổn (tức là thực hiện chức năng LOLS). Tuy nhiên một câu hỏi đặt ra là tại sao NHNN không thực hiện chức năng này một cách bình đẳng với tất cả các NHTM thông qua thị trường mở, cho vay tái cấp vốn, hay những công cụ mới như TAF hoặc TSLF mà FED đã và đang dùng? Trên thực tế rất nhiều NHTM nhỏ không được tham gia vào hoạt động thị trường mở của NHNN và còn khó khăn hơn nữa khi muốn được vay vốn với lãi suất tái cấp vốn trực tiếp từ NHNN.
Nguyên nhân của trở ngại này chính là mục tiêu thắt chặt tiền tệ mà Chính phủ đã yêu cầu NHNN thực hiện nhằm chống lại lạm phát gia tăng. Lập luận của NHNN là nếu thực hiện đầy đủ chức năng LOLR như FED thì với nhu cầu thanh khoản hiện tại trong hệ thống ngân hàng Việt nam, NHNN sẽ phải bơm ra một lượng tiền mặt rất lớn và điều này sẽ làm cung tiền gia tăng làm cho tình hình lạm phát sẽ tồi tệ hơn. Do vậy NHNN sẽ thực hiện chức năng LOLR một cách có chọn lọc, nghĩa là sẽ chỉ cung cấp thanh khoản với lãi suất nằm trong khoảng 11% đến 13% cho NHTM nào có nguy cơ khủng hoảng thật cao. Còn các NHTM khác dù có thiếu thanh khoản nhưng chưa đến mức bị khủng hoảng sẽ phải tự thân vận động bằng cách vay trên thị trường liên ngân hàng với lãi suất cao hơn nhiều.

Bởi vậy các NHTM hiện tại, đặc biệt là các NHTM cổ phần nhỏ không biết chắc mình có được NHNN ưu ái không nếu tình hình thanh khoản trở nên tồi tệ hơn, phải chạy đua lãi suất huy động khi cái trần 12% vừa được gỡ bỏ để tránh phải vay vốn từ thị trường liên ngân hàng mà lãi suất có lúc đã vượt 20%/năm. Lãi suất huy động sẽ tiếp tục bị đẩy lên cho đến khi nào các NHTM vượt qua tình trạng thiếu thanh khoản hoặc cho đến khi NHNN can thiệp bằng các biện pháp hành chính. Cách thực thi chức năng LOLR này của NHNN tuy có thể phần nào giúp kìm hãm tốc độ lạm phát đang gia tăng, nhưng nó có một số điểm không hợp lý và chưa chắc thắt chặt tiền tệ một cách cứng nhắc như vậy là một chính sách tối ưu vào thời điểm này.

Lê Hồng Giang